کتاب ماهِ کابل
علی نظری
«کتاب ماه»، برنامهای است از خانة ادبیات افغانستان که در آن، بیشتر کتابهای تازهمنتشرشده از نویسندگان معاصر افغانستان نقد و بررسی میشود. اینبار این برنامه، به نقد و بررسی «نامة تورانیان باستان»، نوشتة خادمحسین ناطقی (کیو) و «دُر اوستایی در صدف لهجة هزارگی»، اختصاص داشت.
برنامة نقد این کتابها که روز پنجشنبه ۲ عقرب 1392 در تالار همایشهای دانشگاه ابن سینا برگزار شده بود، با سخنرانی و نقد داکتر حفیظالله شریعتی، شاعر و استاد دانشگاه، شروع و با سخنرانی استاد خادمحسین ناطقی، محقق و نویسندة «نامة تورانیان باستان» ادامه یافت.
داکتر شریعتی به نقد کتاب شوکتعلی محمدی (دُر اوستایی در صدف لهجة هزارگی) پرداخت. او سخنانش را با بیان دو نظریة مطرح در مورد پیشینة هزارهها آغاز و نظر محمدی در این مورد را بیان داشت؛ دو نظری که یکی به ترکتباربودن هزارهها باورمند است و دیگری، آنها را آریایی میداند که هردو نظر تاکنون با اما و اگرهایی در میان صاحبنظران همراه بوده است. شریعتی دربارة نظریهپردازانی که هزارهها را ترکتبار میدانند گفت، کسانی که در این حوزه نظر دادهاند، به واژگان و علایم و تاریخ تکیه کردهاند، نه به تبارشناسی، در حالیکه در متنهای تاریخی هم اشکالاتی وارد است. شریعتی در پارهای از سخنانش گفت، از نظر محمدی واژههای «آریا»، «آریانا» و «هخامنشیان»، واژههای جدیدیاند و «هخامنشیان» توسط خاورشناسان و ایرانیانی که مربوط به ایران امروزیاند، و واژههای «آریا» و «آریانا» به جای ایران توسط افغانستانیها جعل شدهاند و افزود، من او این نظر موافق نیست. شریعتی سپس از قول محمدی گفت، مغولها هیچ ربطی به هزارهها ندارند و نظریة ترکتتباربودن هزارهها نیز کاملاً مردود است و آنچه از هزارهها باقی مانده، هیچ ربطی به ترکها ندارد؛ اما ممکن است تعدادی از ترکتباران در میان هزارهها آمده باشند که جذب شده و از بین رفتهاند.
شریعتی با بیان اینکه محمدی واژههای پرکاربرد هزارگی را در اوستا ریشهیابی کرده است، رویکرد محمدی را بیشتر یک رویکرد زبانشناختی دانست و کار او را حداقل در حوزة زبان ارزشمند خواند. او با رد نظر محمدی در مورد گویش هزارگی که میگوید، گویش هزارگی هیچ رابطة تاریخی با زبان فارسی دری ندارد؛ بلکه مستقیم از اوستا گرفته شده است گفت، گویش هزارگی، یکی از گویشهای زبان فارسی دری است.
وی همچنین در قسمتی از سخنانش گفت که محمدی میگوید، زبان فارسی دری بهاحتمال قوی از پهلوی گرفته نشده، به دلیلی که واجهایی که در زبان دری وجود دارد، در پهلوی وجود نداشته است. از اینرو، این دو زبان باید همزمان و موازی با هم در ایران شرقی و ایران غربی وجود داشته باشد. داکتر شریعتی در ضمن، مثالهایی از کار محمدی در مورد ریشهیابی واژههای هزارگی در اوستا را بیان کرد. او «سَه» و «اُوسَه» را به عنوان مثالهایی بیان کرد که در گویش هزارگی و اوستا وجود دارند؛ اما در فارسی دری وجود نیستند. همچنان ضمیرهای اشارة «اُتُتَه» و «اِتِتَه» را به عنوان ضمیرهای اشاری مشترک میان گویش هزارگی و زبان اوستایی ذکر کرد.
شریعتی در قسمت دیگری از سخنانش با تأیید نظر شوکتعلی محمدی در مورد اینکه هزارهها زبانباخته نیستند گفت، اگر هزارهها، زبان باخته باشند، در دوران اسطوره بوده و زبانباختگی هزارهها در قرنهای شانزده و هفده امکان ندارد؛ زیرا اگر در قرنهای شانزده و هفده زبان خود را میباخت، «د برگشتی» و «ت برگشتی» از بین میرفت، در حالی که چنان نیست.
او ادعای محمدی را که میگوید هزارهها به کیانیان ارتباط دارد و موجودیت درة کیان در هزارهجات را برای اثبات ادعایش دلیل میآورد، نارسا و ناموجه میخواند.
آقای شریعتی در پایان نظر خود را چنین بیان کرد: «هزارهها از نظر تباری میتواند وابسته به توران باشد. در چنین حالتی، با ترکان نو و مغولان هیچ ربطی ندارند؛ اما از نظر زبانی، اسطورهشناختی، افسانهها، روایتها، نشانهشناسی قومیو مردمشناختی، بیشتر به بومیان اصیل و کهن سیستان و زاولستان نزدیک و شبیهاند که پیش از ورود ترکها و آریاییها، ساکن افغانستان کنونی و حوزة تمدنی ایران باستان بودهاند. تمام نشانههای زبانشناختی از بومیبودن و کهنبودن هزارهها روایت میکند و نشان میدهد که هزارهها پیشتر از دیگر اقوام افغانستان در این سرزمین ساکن بوده و از بومیان این سرزمیناند. آواهای زبانشناختی مانند «ت برگشتی» و «د برگشتی» و مانند اینها، نشاندهندة هزارهها با هزاران سال پیشینه و زبان اوستایی است.»
سخنران دوم برنامه، خادمحسین ناطقی شفایی، نویسندة «نامة تورانیان باستان» بود. ناطقی شفایی در آغاز صحبتهایش گفت: «من عاشق تحقیقم، هرچه تحقیق پیش برود، گره بازتر میشود. بنابراین، باید عاشق تحقیق بود. او راه تحقیق را به درازای نسل انسان دانست».
ناطقی در مورد اوستا گفت: «اوستا کتابی است مربوط آریاییها که آنان آن را آسمانی میدانستند.» او در مورد واژة «تور» گفت: «در اوستا واژة «تور» آمده است که ابراهیم پورداوود آن را به «سکا» ترجمه کرده است.» ناطقی شفایی در رابطه به سکاها گفت: «سکاها، قومیاست که از چین تا اروپا گسترده بوده و به نامهای چینـاروپایی و اورـآسیایی یاد میشود و بعضی مورخان به کمک تبارشناسان، آنها را آسیانی گفتهاند.»
او در ادامة سخنانش سکاها را مردمان فرهنگی دانست و بیان داشت که تعدادی از آنها کوچی هم بودند که از آمو گذشته و وارد آسیای غربی شدند و در آنجا، مادها را شکست داده و خود، حدود ۲۸ سال حکومت کردند که در این مدت زبان بینالقبایل را وضع کردند. او در حالی که زبان بینالقبایل را زبان رسمیو زبان دربار دانست، زبان قبایل و تودة مردم نیز خواند. ناطقی داهیها را منسوب به سکاها دانست و گفت که اشکانیان از میان داهیها سر برآورد و داهیها، همان دایهایی است که امروزه در میان مردم هزاره وجود دارند؛ از قبیل دایزنگی، دایکندی، دایچوپان و غیره. او در مورد گستردهبودن تبار هزارهها میگوید: «تنها داهیها از آسیای میانه تا فلسطین گسترده بوده که اول هخامنشیان، بعد اسکندر، بعد ساسانیها، بعد اعراب، بعد همسایهها و سپس مهمانان بر این مردم چه بلاهایی که نیاوردهاند.»
ناطقی در قسمتی دیگر از سخنانش، «زبان» و «قیافه» را به عنوان پیونددهندة رگ و خون نپذیرفت و آنها را پدیدههای متغیر دانست که در توالی زمان در نتیجة تهاجمها تغییر یافتهاند. او استدلال کرد که در جریان تهاجمها، هزاران زن و دختر به اسارت گرفته میشد و با آنها ازدواج مکرر صورت میگرفت و بدیهی است در اثر آن، «قیافه» و «زبان» آنها دچار دگرگونی میشود. ناطقی در سخنان اخیرش در مورد مسکن هزارهها گفت، نمیتوان مسکنهای هزارهها را خطکشی کرد؛ زیرا این مردم بخش عظیمیاز کرة زمین را در اختیار دارد.
قابل یادآوری است که نامة تورانیان باستان در ۳۰ فصل و ۹۴۸ صفحه نوشته شده و با قطع و صحافت زیبا در ۱۰۰۰ نسخه با صفحهآرایی عباس رسولی در مطبعة طباعتی و صنعتی احمد در کابل چاپ شده است. دُر اوستایی در صدف لهجه هزارگی، با تیراژ ۲۰۰۰ نسخه در سال ۱۳۹۲، توسط انتشارات صبح امید به چاپ رسیده است. نشست کتاب ماه با اتمام بخش پرسش و پاسخ به پایان رسید.
منبع: روزنامه جامعه باز.