زيبا نگري به قيام عاشورا در شعر معاصر فارسي

محمدحسین فیاض

عاشورا قيام بي‎بديل و تاريخي بود كه حضرت ابا عبدالله الحسين (ع) ) با انجام آن طرح يك مكتب زيبا را پي‎ريزي كرد. از اين روست كه در مكتب عاشورا معارف بلند و زيبايي را می‎توان ديد و در هر عصر و زماني می‎طلبد كه قلم به دستان و فرهنگيان جامعه،‎ گوشة از زواياي آن قيام و پيام‎‎هاي تاريخي آن را در قالب خطابه،‎ نثر،‎ شعر و…….. باز گو نمايد.

ضرورت عاشورا شناسي،‎ واقعيتي است كه بر هيچ كس پوشيده نيست،‎ زيرا،‎ همواره اين قيام تاريخي چه از طرف دشمانان قسم خورده و چه از طرف دوستان نا اهل،‎ مورد تحريف و ستم قرار گرفته است.

دشمنان،‎ با ايجاد شبهه و زير سؤال بردن،‎ در پي كم‎رنگ و يا بي‎اهميت جلوه دادن و خرافی نشأن دادن آن بوده و سعي كرده است قيام عاشورا را ‎‌مقطعي،‎ خود جوش و بدون پشتوانة فكري معرفي نمايند كه ديگر در شرايط امروزي كاربرد ندارد.

دوستان نا اهل،‎ تنها با تكيه بر گريه‎محوري و بعد مصائب عاشورا براي جلب اذهان عامه چه تحريفاتي را كه مرتكب نگشته‎اند! سه جلد «‌حماسه حسيني» شهيد مرتضي مطهري و دیگر آثار بزرگانِ روشن‎نگر در اين خلاصه می‎شود كه عاشورا را آن طور كه بود و هست،‎ بايد شناخت و براي مردم معرفي كرد. به قولي يكي از نويسندگان: «‌افسوس كه شيعه بر مصائب عاشورا گريست و كمتر در مسائل عاشورا انديشيد، شيعه عاشورا را نگه داشت لكن درست نشناساند. آفرين بر او كه نگه داشت و دريغا از او كه نشناساند.» [1]

بنابراين،‎ از آنجايي كه آن قيام جاويدانه، ‎‌همواره در هر عصري در اشعار شعرا بازتاب یافته و قالب شعر،‎ بيشترين تأثیر را در تحريك احساسات مردم دنيا داشته و جنبة ماندگاري آن را به مراتب بالاتر برده است،‎ در پي آن شديم كه اشعار عاشورايي معاصر را (‌تا آنجا كه امکان داشت) مرور نمائيم و نگرش نوين و يا زيبانگري به اين قيام را چنان كه در خور شأن آن است، ‎گرد هم آورده و تحليل نمائيم. البته با انجام اين كار و هدف زير دنبال خواهد شد:

الف – معرفي نوعي نگرش تازه به قيام عاشورا در شعر معاصر:

در اشعار عاشورايي گذشته تا بيش از انقلاب اسلامی‎ايران كمتر شعري را می‎توان يافت كه پيام‎‎ها، ‎‌معارف بلند،‎ مرثيه‎‎ها و انگيزة قيام امام (ع) در آن نهفته و يا به گوشه‎اي از آنها اشاره شده باشد. هر چه می‎بينيم،‎ اشعاري است كه برمحور بزرگي و هولناكي حادثه و مصائب اهلبيت (ع) مي‎چرخد كه نمونة بارز آن، تركيب بند معروف محتشم كاشأني است؛ حال آن‎كه می‎توان به قيام عاشورا طور ديگر هم نگاه كرد و آن را در شعر انعكاس داد.

در پرتو روشنگري‎هاي امام حسین (ع) در کربلا، شهيد مطهري و ديگر قلم به دستان معاصر،‎ باب نو انديشه‎محوري و تحليل تاريخي به قيام عاشورا گشوده شد كه اين روشنگري‎‎ها در شعر معاصر فارسی بی‎تأثیر نبود. بسيار شاعراني كه ديگر بر جنبه‎هاي مرثيه‎اي و گريه‎محوري عاشورا اكتفا نكردند و در صدد آن شدند كه در لابلاي اشعارشأن،‎ معارفي از عاشورا را منتقل كنند كه جمع بندي اين نگرش به عنوان يك طرح كلي،‎ ضروري به نظر می‎رسد.

ب- جهت دهي هيئت‎‎ها،‎ مداحان و شاعران جوان:

تشكيل هئيت‎‎ها،‎ بر پايي مراسم عزاداري و مرثيه‎خواني،‎ نقش مؤثري در حفظ و ماندگاري عاشورا داشته است. اما متأسفانه در هر عصر و زماني،‎ انواع تحريفات،‎‌ هتك حرمت،‎ مظلوم نمايي دور از شأن خاندان پيغمبر (ص) در چنين مجالسی راه يافته و برخی مداحان براي تحريك احساسات عامه چه شعر‎‎واره‎ها كه نخوانده و چه كار‎‎هاي نامناسب كه انجام نداده‎اند!

تلاش ما در اين نوشتار بر اين نكته استوار بوده است كه با ارائه اشعار منسجم،‎ با پشتوانه و مؤثر تلاش شود نقش مؤثري را در چگونگی مرثيه خواني مداحان داشته و را ه را بر وُرود اشعار بي‎پايه ببنديم و نشأن دهيم كه می‎شود در كنار بعد مرثيه‎خواني به ابعاد ديگري از قيام عاشورا نيز توجه كرد. البته اين نكته را نيز بايد اضافه كردكه اگر منبري‎‎ها و مداحان،‎ همان رجز ‎هاي ابا عبدالله (ع)،‎ خطبه‎‎هاي حضرت زينب در كربلا،‎ ذكر حوادث مستند همراه با اشعار دربرگيرندة مفاهيم ياد شده را براي مردم بخوانند،‎ خود مرثية بلند و جانسوزي است كه به قول شهيد مطهري،‎ نياز به هيچ زهرماري ندارد.

در طرح ياد شده كه با تكيه بر شعر معاصر- دنبال خواهد شد سر فصلهاي زير مورد بحث قرار گرفته است:

عظمت و شخصيت امام حسين
محور‎‎هاي كلي قيام عاشورا
مرثيه‎‎هاي قيام عاشورا
انگيزه‎‎هاي قيام عاشورا
عاشورا دريايي از معارف
پيام‎رساني قيام عاشورا
زيبا نگري به قيام عاشورا

در اين مقال،‎ از ميان سر فصلهاي ياد شده كه خود زير مجموعه‎‎هاي ديگري دارد تنها به يك فصل آن (زيبا نگري به قيام عاشورا) اكتفا شده است. اميد است كه در پيشگاه آفرينندگان آن همه زيبايي،‎ مورد قبول قرارگیرد.

حال براي اين كه دورنماي كلي بحث را نشأن داده باشيم،‎ غزلي از سيد ضيا ء الدين شفيقي را با هم می‎خوانيم:‌

گرچه روز تلخ تر از روز عاشورا نبود

آنچه ما ديديم جز پيشامد زيبا نبود

عشق می‎فرمود «‌بايد رفت» می‎رفتند و هيچ

بيمشأن از تير‎‎هاي تلخ و بي پروا نبود

خيمه‎‎ها از مرد خالي می‎شد اما همچنان

اهل بيت عشق از مردانگي تنها نبود

آفتاب روز عاشورا به تلخي می‎گريست

كودكان تشنه لب بودند و كس سقا نبود

آسمان می‎سوخت از داغي كه بر دل داشت،‎ آه!

كودكي آتش به دامان می‎شدو بابا نبود

كاروان كم كم به سمت نا كجا می‎رفت و كاش

بازگشتي اين سو از باز از آنجا نبود [2]

اين غزل،‎‌ با الهام از سخنان آتشين حضرت زينب (س) در كاخ ابن‎زياد سروده شده كه فرمود:‌ «…‌وما رئيت الا جميلا»؛ من جز زيبايي چيز ديگري را نديدم.[3]

حال،‎ كجاست آن ذهن منصف كه بگويد: تنها پيام اين جمله كوتاهِ آن پيامبر حماسه چه بود؟‎‌

مگر حضرت زينب (س) يك زن اسير در كاخ آن مستبد مغرور نبود؟‎ مگر مصيبتهاي روز عاشورا گستردگي فاجعه ديني و انساني و آن همه فشار‎‎هاي روحي و از دست دادن بهترين عزيزان،‎ مسألة اندك و ناچيز بود كه آن حضرت از زيبايي آن ياد می‎كند؟‎ بلي،‎ از منظر حضرت زينب (س) و آفرينندگان عاشورا همه چيز زيبا بود،‎ زيرا خميرماية فكري و شجاعت او در مكتب ولايت و مفاهيم بلند «ان الله جميل و يحب الجمال»[4] شكل گرفته بود. و حال ‎‌اي‎كاش ما می‎توانستيم آن همه زيبايي را درك می‎كرديم و شاعران ما می‎توانستتند در اشعارشان انعكاس دهند! گرچه درك آن، كاري است بس دشوار.

در هر حال ،‎‌غزل يادشده ضمن اين كه حالت روايت گري دارد و و ابعاد فاجعه روز عاشورا تبيين می‎كند، هم جنبه مرثيه‎سرايي را دارد و هم در مقام ستايش عاشورا آفرينان بر می‎آيد و معارفي از عاشورا را مطرح مي‎كند.

حالا كه بااهداف و نوع نگرش اين نوشتار تا اين جا آشنا شديم در ادامه، هشت عنوان از زير مجموعه موردبحث را مورد تحليل قرار می‎دهيم:‌

ژرف نگري

نگرش شاعرانه،‎ استفاده از آرایه‎های ادبی و تكيه بر پيامهاي عاشورا از ويژگيهاي است كه در شعر عاشورايي معاصر به چشم می‎خورد.

در ابياتي كه خواهيم دید،‎ شاعر،‎ عاشورا را نمازي می‎داند كه هفتاد و دو ركعت دارد و ياكربلا [5] را وحي بزرگي می‎داند كه در آن برهة از تاريخ نازل شد ودر پرتو آن، هفتاد و دو ملت گل كرد:

ناز اين خاك،‎ شهيدان شفاعت دارد

اين نمازيست كه هفتاد و دو ركعت دارد

شعله نازك شد و فواّره تن می‎افتاد

سمت خورشيد،‎ بدن روي بدن می‎افتاد

اوج مي‎گيرد و اشک پريان، دل شده دست

كربلا، وحي بزرگي است كه نازل شده است

تيغ، رقصيد و رسولي به نبوت گل كرد

كربلا آمدو هفتاد و دو ملت گل كرد

كربلا شعشعة سرخ رسولِ غزل است

كربلا شيعه‎ترين شعر كتاب غزل است

كربلا آمد و پيغمبر خون معجزه كرد

مردي از جنس رسولان جنون معجزه كرد [6]

شاعر ديگري با الهام از سخنان امام علي (ع) در جريان صفين و بالا شدن قرآن بر نيزه‎‎ها كه در اشاره ضمني فرمود:‌ قران ناطق او می‎باشد، امام حسين (ع) را قرآن‎زاده می‎داند كه در كربلا دشمنان،‎ سرش را بر نيزه كرده و بر دست و پاي عشق (امام سجاد) زنجير اسارت بسته نمودند:

صوت قرآن غريبي دشت را پُر كرده بود

بر فراز نيزه می‎بردند قرآن‎زاده را [7]

دست و پاي عشق را بستند بر روي شتر

تا نبندد قامت بيمار او سجاده را [8]

توصيف‎‎هاي عالي

واقعيت اين است كه هيچ قلم و بياني قادر به وصف در خورشأن آفرينندگان عاشورا نيست،‎ اما شعرا در حد توان خويش،‎ از حماسه‎آفرينان و ستايش جانبازي و حماسه آفريني آنها، اوصاف زيبايي را ارائه داده اند. در وصف سرباز نوجوان كربلا حضرت قاسم (ع) كه شهادت در منظر او از عسل شيرين‎تر بود، چنين می‎خوانيم:‌

اين جوان كيست كه گل،‎ صورت از او دزديده است

سيزده بار زمين دور سرش چرخيده است

رو به سرچشمه زيبايي و درياي وفا

ماه از اوست كه اين گونه به خود باليده است

خاك پرسيد كه سر چشمة اين نور كجاست

عشق،‎ انگشت نشأن داد كه او تابيده است

پيش او شور شهادت زعسل شيرين تر

آسمان، ميوه احساس ز چشمش چيده است [9]

در وصف قمر بني‎‎هاشم (ع)،‎ شاعر ديگري،‎ چنان اوج می‎گيرد كه ويژگيهاي حضرت را با مفاهيم آيات وحي در هم می‎آميزد! وي،‎ حضرت ابالفضل (ع) را نه تنها «ماه بني‎‎هاشم» بلكه ماه منظومه شمسي می‎داند كه با كوه نور (‌امام حسين) پيمان برادري بست و اين پيمان چون آيات جهاد،‎ محكم و استوار باقي بود.

در قسمت ديگر:‌ حضرت عباس (ع) را نه تنها سردار رشيد می‎داند،‎ بلكه او را راز رشيدي می‎داند كه در لب فرات باقي ماند و كنار درك او كوه از كمر شكست:

به گونة ماه

نامت زبانزد آسمان‎‎ها بود

و پيمان برادريت

با جبل نور

چون آيه‎‎هاي جهاد

محكم

تو آن راز رشيدي

كه روزي فرات

بر بست آورد

و كنار درك تو كوه از كمر شكست [10]

علامة بزرگوار سيد اسماعيل بلخي نيز در برابر آن حضرت چنين ابراز احساسات می‎كند!

عباس اي كه زيب دهد بر تو نام مرد.

بادا فداي همچو تو مردي،‎ عام مرد

اين نكته را پدر به تو فرمود وقت مرگ:‌

مأموم مرد باش،‎ حسين است امام مرد

بزم وفاي عبد كه ميدان كربلاست

دادي به نوع مرد تو درس مرام مرد

تو زنده اي و گرنسرد آن كه فاش گفت

روز شهادت تو بود قتل عام مرد [11]

نگاه عرفاني

عرفان در كربلا از اوج و عظمتي برخوردار است كه هيچ عارفي جز در مكتب عاشورا نمی‎تواند بدان دست يابد. همچنان‎كه به عاشورا می‎توان از زاويه‎‎هاي مختلف نگاه كرد، از بعد عرفاني هم می‎توان گوشه چشمی بدان داشت،‎ گر چند اين نگاه،‎ نگاه يك شاگرد ابتدايي در ساحت درسهاي عميق عرفاني است. در عاشورا همان قدر كه حماسه و جهاد،‎ اوج می‎زند به همان ميزان جلوه‎هاي عرفاني چون:‌ صبرو رضا،‎ تسليم محض در برابر خدا،‎ راز و نماز و… قد می‎افرازد و دُرست به همان ميزان،‎ ديگر معارف بلند اسلامی ‎از برجستگي‎‎هاي عميق برخوردار است. بازتاب نكات عرفاني عاشورا در شعر معاصر از جايگاه ويژه‎اي برخوردار بوده و هر شاعری تلاش نموده سهم کوچکی در تجلی این موضوع داشته باشد.

الف – از منظر كلي:‌

و صبح ميكده سهم خدا پرستان شد

پياله چرخ زد و دور،‎ دور مستان شد

مقيم ميكده جمعي مسافران الست

شراب و ساقي و هفتاد و يك پيالة مست

نياز بر سر دستان تشه لب رقصيد

خدا به هئيت ساقي درآمد و چرخيد

گشود خمره و آتش در آفتاب كشيد

از آسمان به زمين خطي از شراب كشيد

خطي كشيد و رفيقان يكان يكان رفتند

شراب داد و حريفان به آسمان رفتند

ولي هنوز يكي محو عشوة ساقي‎ست

هنوز ساغر هفتاد و دومين باقي ست

ادا نكرده زمين را هنوز ديني هست

هنوز در صف پروازيان حسيني هست

دوباره ساقي و آن عشوه‎‎هاي پنهاني

دو باره چرخي از آن گونه‎‎ها كه می‎داني

دوباره آينه بازي،‎ دوباره خوش‎مستي

شراب و آتش و عشق و عطش به همدستي

شراب از گذر سونوشت رنگين‎تر

شرابي از بركات بهشت رنگين‎تر

از آن شراب كه موجي نشان من دادند

قلم به كنجي و دفتر به كنجي افتادند

به خود كه آمدم،‎‌آن دشت،‎‌ دشت ديگر بود

حسين بود ولي پيكري كه بي‎سر بود [12]

يا:‌

لب تشنه به صحن آب كردند طواف

شوريده و با شتاب كردند طواف [13]

ب – از منظر كوچكتر:

در اين نگاه،‎‌ شاعران تلاش كرده‎اند تكه‎‎هايي از وقايع عاشورا را تفسير عرفاني نمايند؛ علي‎رضا قزوه، زبان حال عرفاني ‌ابا عبدالله (ع) را چنين به سرايش نشسته است:

قرآن منم چه باك شود نيزه رحل من

امشب مرا در اوج ببر سر فراز تر

عشق تو‎ام كشاند بدين جا،‎ نه كوفيان

من بي‎نيازم از همه تو بي‎نياز تر

قنداق اصغرت است مرا تیر آخرين

در عاشقي نبوده ز من پاكباز تر [14]

يا:

كي اعتنا به نيزه و شمشير می‎كنم

ما كشته تو‎ايم،‎ به خنجر چه حاجت است؟‎ [15]

شهادت طلبي

خلعت زيباي شهادت،‎ زيبندة قامت‎‎هاي رعنايي است كه دلهاي‎شان مالا مال از عشق به مبداء حقيقي آراسته گرديده است. اين خصوصيت همواره وجود حماسه‎آفرينان عاشورا از پيرو مراد گرفته تا مريدان پاكدل كه در موارد مختلف آن را نشان دادند،‎ وجود داشت.

در منزل ثعلبیه كه امام (ع) شهادت مسلم بن عقيل (ع) را شنيد،‎ جوان هيجدة ساله امام حسین (ع) از شهادت در راه خدا استقبال نمود.‎ در شب عاشورا طنين كلام «‌احلي من عسل» جوان 13 ساله امام حسن (ع) فضاي كربلا را به عطر شهادت عطرآگين نمود. شورآفريني اصحاب و اين‎كه در ميدان شهادت در راه خدا به دفاع از مقتدا و مرادشأن،‎ پيش‎قدم شوند،‎ وصف ناپذيراست. لذاست كه اين بخشی از جلوه‎‎هاي عاشورا در شعر معاصر نسبت به جلوه‎‎هاي ديگر بيشتر و روشن‎تر است:

تمام ماحصل نهضت حسين اين است:

كه نام مرد به هر سنگواره ممنوع است

شهادت آمد و هفتاد و دو نفر گفتند:

در انتخاب خطر استخاره ممنوع است [16]

و زيباتر از همه شاعر ديگري آنگاه كه عنان احساسات را در اختيار صورخيال قرار می‎دهد،‎ در تبارز شعله‎‎هاي دروني خويش،‎ سرباز شيرخوارة كربلا را يك انسان كامل و بزرگي می‎بيند كه در آن صحنة جانبازي،‎ احساس مسئوليت نموده و براي شهادت بی‎تابی می‎كند:

پوشيد سرباز كوچك قنداقه يعني كفن را

پيمود ياس سپيدي راه شقايق شدن را

ناليد يعني مرا هم در كاروانت نصيبي است

يعني در پيشگاهت آورده‎ام جان و تن را

تا چند در اين جا بمانم وقتي در اين ظهر غربت

می‎بيني افتاده بر خاك ياران شمشير زن را

ناگاه بر دست مولا،‎ يك چشمه جوشيد از خون

بوسيد تيري گلوي آن شاخه نسترن را [17]

مرحوم سيد حسن حسيني،‎ شهادت علي اصغر (ع) را پاسخي در برابر استغاثة «هل من ناصر ينصرني» امام حسين (ع) می‎داند و می‎گويد:

آن جمله چه بر زبان مولا جوشيد

از ناي زمانه نعرة «لا» جوشيد

تنها ز گلوي اصغر شش‎ماهه

خون بود،‎ كه در جواب بابا جوشيد [18]

شهادت اطفال خرد سال در كربلا،‎ امر عجيب و بسيار هم تكانده است،‎ از جمله اين شهدا عبدالله بن حسن (ع) است كه در بغل عمويش – آن لحظه‎اي كه امام (ع) به زمين افتاده بود – به شهادت رسيد. جريان شهادت او به صورتي بود كه از يك كودك حدوداً ده ساله انتظار آن بعيداست،‎‌ زيرا موقعي كه دشمن،‎ شمشير را بالا برد كه كار امام را تمام كند،‎ عبدالله (ع) دستش را بلند كرد تا از عمويش دفاع كند، شمشير دست او را بريد و در دامان عمو به شهادت رسيد.

اين حادثة جانسوز در شعر يكي از شاعران معاصر چنين انعكاس يافته است:

تا چند دلم غصة رفتن بخورد؟‎

بنشيند و حسرتِ پريدن بخورد

دشمن! بگذار جاي دستان عمو

شمشير به دست كوچك من بخورد [19]

كربلا صحنة عاشقي

رفتار‎‎هاي امام با یاران،‎ خانواده و بالعكس رفتار‎‎هاي یاران با امام و با همديگر جدا از رفتار(مريد و مراد،‎ امام و پيرو) شعار‎‎ها و رجز خواني‎‎ها در ميدان جنگ چنان از جاذبه و زيبايي برخوردار است كه جز از منظر عشق نمی‎توان به آن نگاه كرد؛ هرچند اين نگاه در مباحث عشق بسيار ناچيز است! «حسن دلبري» از شاعران معاصر،‎ قيام امام را از آغاز تا پايان چنين تحليل می‎كند:

شبي كه باغ فقط با بهار بيعت كرد

شبي غريب كه تاريخ را دو قسمت كرد

شبي كه گر چه همه مژدة خطر می‎داد

دوباره هُد هُد پير از خطر خبر‎می‎داد:

كه عشق،‎ مردنِ در وادي طلب دارد

به ماه خيره شد بناي نيمه شب دارد

مرام زندگي عاشقانه حيراني ست

هميشه عاقبت عاشقي پريشا ني‎ست

نشأنه رفته زمين و زمان تن من را

شما شبانه ببنديد بار رفتن را

امام قافله سر در عباي تنهايي

نگاه گيج حريفان به هم تماشايي

چرا دوباره به شام گناه برگرديم

نيامديم كه از نيمه راه برگرديم

در اين معامله تا جام آفرين بايد

ميان آتش و خون،‎ عاشقي چنين بايد [20]

شهيد بلخي نيز از همين زاويه به حركت امام از حجاز به سمت كربلا و كوفه نگاه نموده‎ در غزلي چنين،‎ اين مسألة را چنين مطرح می‎كند:

آه از دمی‎كه بست،‎ ‌حسين از حجاز بار

گرديد يار عشق روان در ديار عشق

روزي كه پا نهاد به صحراي كربلا

گفتا به كوي عتيق فكنديم بار عشق

يارب چسان گذشت دهم از مه حرام

يك روز بود،‎ داشت همه روزگارعشق [21]

يا:

باشد بهار عشق،‎‌ محرم كه سركنند

هر ذره با هزار زبان داستان عشق [22]

شاعر ديگري از شاعران معاصر – عشق را تنها طرف حساب جانبازان كربلا می‎بيند و در رباعي زيبايي می‎گويد:

از عشق دريغ كردي آبت اي عشق!

فرداي عطش چيست جوابت اي عشق!‎

دستان علمدار خدا را چيدي

احسنت بگو به انتخابت اي عشق![23]

كربلا صحنة آزمايش

زندگي انسان چون با آزمايش است،‎ زيرا هر لحظه در معرض آزمايش الهي در برابر وظايف ديني، ‌سياسي، ‎‌اجتماعي، فردي. و… قرار دارد. در صحنة كربلا اين امتحان آن قدر عظيم،‎‌ دقيق و زيباست كه فقط و فقط چشمان تيزبين و دلهاي مالا مال از بينش و معرفت ديني و امام شناسان،‎ پاكباخته توانستند از عهده آن بر آيند. جو مسموم و فريب‎دهندة حاكم بر جوامع اسلامی‎آن روز،‎ حضور نيرومند بر عنصر تخريب كننده زر،‎ زور و تزوير در پناه دينداران متظاهر دو شادوش هم‎چنان بر افكار واذهان مردم مسلط شده بود كه جرات همراهي با امام زمان خويش،‎ از آنها سلب شده بود. اين وضعيت دشوار چنين بازتاب يافته است:

بي‎تابي روح آب معنا می‎شد

عرياني آب، آفتاب معنا می‎شد

سر، ميلِ زمين و دل،‎ سر بالا داشت

دشواري انتخاب معنا می‎شد [24]

برخورد اولية حربن زيد رياحي و پايان زندگي سعادت آميز او فقط از همين منظر قابل تحليل است:

روزي كه در مصاف دل،‎

دندان گرگِ فتنه

به بُن بست می‎رسيد

مردي يا در حلقة محاصره تلخ

بين خدا و خاك

مخيّر بود [25]

شاعر ديگر معاصر از اين قسمت پارا فراتر گذاشته، ‎‌روز عاشورا را روز ذبح ايمان در برابر دنياطلبي و امتحان آدميت انسانها – آن‎هم براي چندمين بار – می‎داند و در سرودة خويش چنين به تحليل می‎نشيند:

آن روز،‎ روز ذبح ايمان بود،‎ در مسلخ بيگانگي از خويش

بعضي به غارت فكر می‎كردند،‎‌حتي صداها بوي نان می‎داد

اعصاب عبرت خورد بود آن روز،‎ از بازي ايّام با عترت

آدم براي چندمين نوبت،‎ در آدميت امتحان می‎داد

آن روز پيش از او همه ديدند،‎ مردي كه ذهنش آسمانی بود

دست جدا از پيكر خود را،‎ در دستهاي آسمان می‎داد [26]

نمونه‎‎هاي فراواني هم از سرفرازان پاك‎سيرت در قيام عاشورا وجود دارند كه از آزمايش بزرگ،‎ كامياب بيرون آمدند. سرگذشت دو پير زنده دل: مسلم بن عوسجه و حبيب بن مظاهر،‎‎ ايثار و جانبازي آن دو نقطه عطفي در راه دشوار همراهي با امام (ع) می‎باشد. به همين جهت است كه اين بينش و درك موقعيت خطر اصحاب امام،‎ بارها و بارها مورد ستايش شعرا قرار گرفته است.

كربلا آينه عبرت تاريخ

با توجه به صراحت و تأكيد قرآن مبني بر عبرت‎گيري از تاريخ كه می‎فرمايد: «‌فاعتبروا يا اولي الابصار» [27]؛ ای صاحبان بصیرت عبرت گیرید!

كربلا يكي از مصاديق بارز عبرت‎گيري است كه صاحبان بصيرت به خوبي می‎توانند از آن عبرت‎بگيرند در كربلا وقتي يك طرف قضيه درس آزادي،‎ مبارزه و جهاد،‎ ذلت‎ستيزي،‎ شهادت و جانبازي و… است. دقيقاً در آن سوي قضيه،‎ انحراف فكري،‎ دنياگرايي،‎‌ عمل نكردن به تكليف، بي‎مسئوليتي،‎ كفرو قصاوت است. اين بعد قضيه نيز از نگاه شاعران دور نمانده است:

فرات را به چه درسي نشاند مولايش

كه آب دارد و خشكيده است لبهايش

مگو فرات به لب تشنگان نگا ه مي‎كرد

مگو شنيد شنيد و شنيد وآه نكرد

فرات آيئنة اشك داغداران است

فرات گريه يك ريز روزگاران است

فرات،‎‌ كفر نبود از كنار دين می‎رفت

كه آبروي زمان بود و بر زمين می‎رفت [28]

سپاه كوفه را از افراد بيگانه از دين و قر آن تشكيل نمی‎داد. بلكه بيشترشان کسانی بودند كه سنگ دفاع از دين،‎ قرآن و منافع اسلامی ‎را به سينه می‎زدند و اباعبدالله را صرفاً براي اين كه عليه خليفة بلاد اسلامي! خروج كرده،‎ جنگ با او را مشروع می‎دانستند.

انعكاس موضوع يادشده در شعر امروز،‎ قابل توجه است. علي‎رضا قزوه از زبان آقا امام حسين (ع) خطاب به پدر بزرگوارش،‎ مسألة را چنين مطرح می‎كند!

پيشاني تمامی‎شان داغ سجده داشت

آنان كه خيمه گاه مرا تير می‎زدند

اين مردمان غريبه نبودند اي پدر!

ديروز در ركاب تو شمشير می‎زدند

ماندند در بطالت اعمال حج شان

محرم نگشته تيغ به تقصير می‎زدند[29]

يا شاعر دنياگرايي و فتوا‎‎هاي غير مسئولانه و درباري را زير سوال قرار داده می‎گويد:

اينك نماز و خون آغشته در هم‎اند

قاضي شریح‎ها! فتوا نمی‎دهيد؟‎

حق السكوت قوم، ‎‌يك لقمه قوت قوم

كم كم زياد شد از جانب يزيد [30]

روي هم‎رفته،‎ سرنوشت سپاه كوفي وآنان كه فاجعة عاشورا به وجود آوردند چه از لحاظ بينش و جنبش و چه از لحاظ موقعيت شناسي و… درس عبرت خوبي براي تاريخ و جامعه اسلامی ‎است كه در هر زمان و شرايطي می‎تواند غيبت نبايد،‎ چه اين كه «‌كل يوم عشورا و كل ارض كربلاء و كل محرم» نيز در همين راستا قابل فهم است.

عاشورا آينه عزت و مردانگي

در مكتب عاشورا – چنانچه به برخي از مفاهيم آن تا به حال اشاره شد – عزت،‎‌ حريت و آزادمردي به صولت متعالي آن وجود دارد. اين مفاهيم در شعر‎‎هاي بسياري مطرح است، ‎‌از جمله:

آينه شدند و تابناك افتادند

مانند سپيده سينه چاك افتادند

در پيش نگاه مهربانِ خورشيد

هفتاد و دو آسمان به خاك افتادند[31]

عزت‎نگري و اقتدار ديني،‎ نگرش غالب شعر عاشورایی امروز است، ‎‌بر خلاف گذشته كه كتابهاي زيادي از شعر و يا منظومه‎‎هاي مظلوم‎نمايي و حقارت اهل بيت نگارش يافته و به شدت در مجالس تعزيه‎داري راه يافته بود. شاعر امروز در حيطة انديشه و مذهب،‎ تلاش می‎كند كه شعر او از پشتوانة فكري لازم برخوردار باشد. در رابطه با موضوع موردنظر،‎ شاعر – حتي عزت حسيني را در چشم‎انداز كودك سه سالة او،‎ آن هم در اسارت – جستجو می‎كند و از زبان او می‎سرايد:

چرا نبود در آن روز فرصتي كه ‎‌خدايا

منِ سه ساله شوم پاسدار سنگر بابا

چه خوب می‎شد اگر می‎شد اين پرندة كوچك

ميان خون و پريدن، ‎‌فداي باور بابا

صبور باش! سرت سر بلند باد،‎ مبادا

نگاه دشمني افتد به ديدة تر بابا [32]

يا پرشكوهترين و عميق‎تر از همه شهيد بلخي می‎سرايد:

برو از نگاه معني نظري به كربلا كن

سزد از حسين ديدن صفت كمال مردي

به تبسمی ‎همی‎گفت: نكنم به سفله بيعت

به جبين من نشايد غم انفعال مردي

نظرش به خيمه‎گه بود، سخنش به ذكر يارب

مددي كه می‎نمايم ره اتصال مردي

لب خشك و آب بر كف،‎ به فلك بگفت عباس:

تو سپهر كي تواني كه دهي زوال مردي [33]

در يك جمع بندي كلي،‎ بايدگفت كه اين نوشتار، مشتي نمونه خروار از زيبايي‎‎هاي عاشورا و زيبا نگري در شعر معاصر نسبت به آن است. گذشته از سر فصلهايي كه ذكر شد – در ذيل همين فصل (زيبا نگري) نيز نمونه‎‎هاي خوبي را در شعر معاصر می‎توان يافت كه فرصت ديگر و كار بيشتر ار می‎طلبد.

اما نفس اقدام و جاه انداختن اشعار پر محتوا و هدفمند،‎ امري بسيار ضروري و حياتبخش است،‎ زيرا مجالس عزاداري امروزي از لحاظ شيوه اجراي مراسم،‎ مداحي و محتواي مرثيه‎‎ها به گونه جديد آن دچار انحراف گشته است. يكي از شاعران معاصر چنين هشدار می‎دهد:

شأن تو عزا نيست،‎ عزاي تو حماسه است

نه مرتبة كاسبي مرثيه‎خوان‎‎ها

يا خون خدا! روي بگردان به چه حالند

اصحاب گرفتار تو در فاجعه‎دان‎‎ها

اي لعن بر آن قوم كه خوارت بنمايد

وزخون تو بر خلق گشايند دكان‎‎ها [34]

والسلام

ـــــــــــــــــــــــــــ

كتابنامه

قرآن كريم
اصول كافي
نهج البلاغه، ‎‌محمد دشتي،‎‌ كليله نور،‎‌ چاپ دوم: 1380
مشرق گلهاي فروزان (مجموعه اشعار معاصر مذهبي) گردآوري: قنبرعلي تابش،‎ كتابخانة تخصصي ادبيات،‎ چاپ اول: 1378
مرثيه سرخ گلو (‌مجموعه شعر معاصر مذهبي در ستايش عاشورا) گرد آورنده: امير مسعود طاهريان،‎ انتشارات آستان قدس رضوي،‎ 1382
ديوان شهيد بلخي،‎ ارگان سيد جمال الدين حسيني،‎‌چاپ اول: 1368
مجله حكومت اسلامي،‎ سال هشتم،‎‌شماره اول:‌ بهار 82
گنجشك و جبرئيل،‎‌سيد حسن حسيني،‎ نشر افق،‎‌ چاپ اول: 1371
روزنامه همشهري،‎‌ پنجشنبه 29 بهمن 1383
لهوف،‎‌سيد بن طاووس، ‎‌انتشارات جهان،‎‌ تهران، ‎‌1348
پيامهاي عاشورا،‎‌جواد محمدي،‎‌كوثر غدير،‎‌چاپ سوم:‌پاييز 1381

[1] – حكيمي،‎ محمد رضا – قيام جاويدانه – ص 78

[2] – مرثيه سرخ گلو،‎ بر گزيده شعر معاصر مذهبي در ستايش عاشورا،‎ امير مسعود طاهريان،‎ انتشارات آستان قدس رضوي 1، 1382،‎ ص 64،‎‌به نقل از :‌ مال سرخ قنوت،‎ سيد ضيا ء‌الدين شفيقي،‎ ص 303

[3] – ليوف – چاپ ( انتشارات جبان،‎‌تهران 1348 ص 160)

[4] – اصول كافي – ج 6، ص 438

[5] – كربلا و محرم در ادبيات معاصر بيشتر در معناي مجازي خود به كار مي رود،‎ لذاست كه در بسياري از جاها كربلا يك نقطه. همچنين محرم ديگر آن سي روز از ماه قمري نمي باشد.

[6] – بهزاد پور حاجيان،‎ مرثيه سرخ گلو،‎ ص 98

[7] – نهج البلاغه،‎ دشتي

[8] – مرثيه سرخ گلو،‎ حيدر منصوري ص 82،‎ به نقل از : آواي نينواي (2) / 42

[9] – حيدر منصوري،‎ مرثيه سرخ گلو،‎ ص 84 ؛ به نقل از : يادواره نهمين مراسم شور عاشورا،‎ ص 136

[10] – حسيني،‎ سيد حسن،‎ گنجشك و جبرئيل،‎ چاپ اول : تابستان 1371،‎ ص 37

[11] – ديوان شهيد بلخي،‎ ارگان نشر سيد جمال الدين حسيني چاپ :‌اول،‎ 1368،‎ ص 124

[12] – حسن دلبري،‎ مرثيه سرخ گلو،‎ ص 105

[13] – حميد رضا شيرازي،‎ مرثيه سر خ گلو،‎ ص 151

[14] – روزنامه همشهري،‎ پنجشنبه 29 بهمن،‎ 1383

[15] – همان

[16] – سيدجمالاديم موسوي،‎ مرثيهسرخ گلو،‎ ص 88، به نقل از :‌ خورشيد بر نيزه،‎‌ص 67

[17] – رضا معتمد،‎ مرثيه سرخ گلو،‎‌ص 81،‎ به نقل از :‌ بال سرخ قنوت،‎‌ص 232