در چهل و پنجمین نشست نقد و بررسی ادبیات افغانستان در تهران مطرح شد: در شعر امینی تحلیل و تفسیر دیده نمیشود
روابط عمومی خانه ادبیات افغانستان: چهل و پنجمین نشست نقد و بررسی ادبیات افغانستان، با حضور حامد ابراهیمپور و محسن سعیدی برای نقد كتاب «زخم زیبایی» سروده ابراهیم امینی، عصر پنجشنبه 28 سنبله (شهریور) 1392 در تالار اندیشه حوزه هنری برگزار شد.
حامد ابراهیمپور: امینی باید مخاطب و شعر خود را جدّیتر بگیرد.
در ابتدای این نشست، صادق دهقان، مدیر روابط عمومی خانه ادبیات که گردانندگی برنامه را بر عهده داشت، در سخنانی بسیار کوتاه، از وضعیت کلی ادبیات افغانستان در حوزه بلخ از گذشته تا کنون سخن گفت. سپس حامد ابراهیمپور، شاعر و منتقد ادبی تحلیل و نقد «زخم زیبایی» را آغاز کرد. وی در آغاز سخنان خود در بیان وضعیت كنونی نقد ادبی در ایران گفت: «منتقدان در حال حاضر سعی میكنند در نقد، جانب احتیاط را رعایت کنند و با مؤلف، مهربان باشند كه این نه تنها به ضرر مؤلف است، بلكه نقد ادبی، شعر و داستان را ضعیف میكند. نقد ادبی دارای دو مشكل است؛ زیرا علمی نیست و منتقد در نقد، ارتباط برقرار نكردن خود را در اثر ملاك قرار میدهد. ما انواع نقدها را داریم كه هر كدام از آنها را درباره كتاب “زخم زیبایی” به كار ببریم، ناموفق است؛ زیرا ما با قالب غزل در اثر روبهرو هستیم».
ابراهیمپور درباره ساختار و قالب این مجموعه گفت: «بیشتر غزلسراها به خاطر اجبار در آوردن قافیه و ردیف، شاید حرف و مفهوم خاصی را كه در نظر دارند، نتوانند بیان كنند؛ زیرا در نهایت، این قافیه و ردیف است كه شاعر را با خود همراه میكند. این نكته را در این كتاب هم میبینیم». وی به تسلط نداشتن بعضی از شاعران به اوزان عروضی برای سرودن غزل اشاره كرد و افزود: «بیشتر شاعران غزلسرا بر دو یا سه وزن مسلط هستند كه این، ضعف شاعر است. در این كتاب، از 25 غزل اول كتاب، 17 غزل با یك وزن مشخص سروده شده است و این امر برای شاعری كه در شناسنامه کاریاش گفته شده که تاكنون چندین كتاب به چاپ رسانده است، مناسب نیست».
این منتقد ادبی، وجود زخم را در شعر لازم دانست و گفت: «غم دوری از سرزمین در اشعار این شاعر دیده نمیشود و این برای من عجیب است. در این كتاب به سبك عراقی فكر شده، اما به سبك خراسانی شعر سروده شده است. توقع من این بود كه در لابهلای اشعار، بیشتر از وطن و غربت بخوانم، اما در كتاب، 5 مورد كلمه وطن و نزدیک به50 بار، كلمههایی مانند تریاك و شراب و سیگار كشیدن دیدم و این نكته خوبی نیست كه تمركز شاعر بر این موارد باشد».
دبیر کتاب غزل سال ایران با خواندن ابیاتی از اشعار كتاب به اثرپذیری شاعر از دیگر شاعران بدون ارجاع دادن به شعر آنها اشاره كرد و بیان داشت: «در این كتاب، اشعاری كه در روزگار خود مطرح بودند، با كمی تغییر آورده شدهاند، اما در كتاب، نامی از آنها برده نشده است که برای نمونه، به غزلهای 34، 35، 73 و 79 به ترتیب، با اثرپذیری از هادی خوانساری، فرهاد صفریان، هادی خورشاهیان و مریم حاتمی میتوان اشاره کرد».
ابراهیمپوردر ادامه افزود: «اشعار كتاب، پستمدرنیست نیست، بلكه سنتی است. شعر در بعضی از ابیات میخواهد پستمدرن شود، اما نمیتواند. برای مثال، كنار هم آمدن «شب فراق» با «سگرت»، یكدستی لازم در یک شعر را از بین میبرد». وی شیوه روایت در اشعار را نیز نادرست دانست و گفت: «ارتباط عمودی در ابیات دیده نمیشود و اگر جای ابیات را در شعر جابهجا كنیم، اتفاقی نمیافتد كه این امر برای شعر ضعف محسوب میشود. شاعر در جاهایی از ابیات، روایت میكند، اما آن را ناتمام رها میكند و خود در نهایت به آن نیز اعتراف میکند».
ابراهیمپور در ادامه نقد كتاب «زخم زیبایی»، بحثی را درباره کاربرد واژگان فارسی افغانستانی و ایرانی در شعر و داستان فارسیزبانان افغانستان مطرح کرد و خواستار آن شد که فارسیزبانان امروزه نیز همچون گذشته، لهجهها و اصطلاحات بومی بومی را کمتر استفاده کنند تا شعرشان به ارجاع نیاز نداشته باشد. وی در این باره گفت: «میبینیم که حافظ دارای لهجه محلی شیرازی بود، اما در اشعارش، كلماتی غیر از کلمات زبان فارسی نمیبینیم. فارسیزبانانی كه شعر میگویند، بایستی كمتر از اصطلاحات بومی استفاده کنند تا شعرشان به ارجاع دادن منجر نشود».
ابراهیمپور، تاریخگذاری در شعر را به ضرر آن دانست و گفت: «تعدادی از اشعار كتاب دارای تاریخ هستند، اما دیگر اشعار بدون ذكر تاریخ آمدهاند. شعر یا نباید تاریخگذاری شود یا اگر تاریخگذاری میشود، تمام قطعات بایستی با ذكر تاریخ بیایند».
این منتقد ادبی، شاعران را دارای نقش پدربزرگ برای قوم خود دانست و ادامه داد: «شاعران امروز ما کمتر مطالعه میکنند، کمتر فیلم و نمایش میبینند، کمتر داستان میخوانند و کمتر موسیقی گوش میدهند. همین عوامل سبب میشود اطلاعات کافی در مورد هنرهای پیرامون خود نداشته باشند و همین امر در شعرهایشان نیز نمود پیدا میکند. شاعران ما در گذشته، حكیم بودند؛ زیرا به تمام علوم زمانه خود آشنا بودند. هر شاعری بخواهد خود را به عنوان شاعر جدّی معرفی كند، باید دانش خود را افزایش دهد. به نظر من، امینی، شاعری بااستعداد و باهوش است که باید مخاطب و شعر خود را جدّیتر بگیرد. وی اگر به جای كتابی 160 صفحهای، كتابی با صفحات كمتر، اما با وسواس بیشتر در سرودن اشعار به چاپ میرساند، قطعا با نقد كمتری روبهرو میشد».
محسن سعیدی: كتاب «زخم زیبایی» نسبت به همگنان خود، محتوای متفاوت دارد
در ادامه این جلسه نقد و بررسی، محسن سعیدی، شاعر و نویسنده و منتقد ادبی در ابتدا، واژه «زخم زیبایی» را برای كتاب، عنوانی تكراری شده دانست و گفت: «این كتاب نسبت به همگنان خود دارای محتوای متفاوت است. پس اسم آن نیز باید متفاوت باشد. عنوان كتاب تا آنجا كه امكان دارد، باید محتوای آن را پوشش دهد. در این اثر، «آنی» وجود دارد كه حسی از طراوت را در خواننده بیدار میكند. من زیاد شعر مطالعه نمیكنم، اما خواندن این كتاب، حس سرایش را در من زنده كرد».
این منتقد، فهرست شمارهگذاری شده کتاب را نقص این مجموعه دانست که سبب سردرگمی مخاطب در دستیابی به اشعار میشود. همچنین كوتاه و سبك بودن وزن اشعار را مقتضای سن شاعر کم دانست و افزود: «99 درصد اشعار با وزنهای كوتاه سروده شدهاند و تنوع وزنی در اشعارش دیده نمیشود. وزن كوتاه «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» بسیار مورد علاقه شاعر است و 51 درصد اشعار را شامل میشود. هنگامی كه اشعار در كنار هم و با فاصلهای اندك در كنار هم قرار میگیرد، خواننده احساس میكند با یك تركیببند روبهرو شده است که ضعف به شمار میرود. لغزش وزنی در این مجموعه به طور كلی دیده نمیشود، ولی در چند مورد برای پر كردن وزن به صورت تكلفآمیز از «آه» استفاده شده است كه ضعف كار محسوب میشود».
شاعر مجموعه «غم عزیز» با تأكید بر اینكه شعر شاعرانی كه در مهاجرت سروده شده، بدون شناسنامه است، ادامه داد: «اشعار این كتاب، شناسنامهدار است و وقتی كتاب را میخوانید، متوجه میشوید شاعر آن از كجا میآید. در اغلب قطعات با ظرافتكاری زبانی روبهرو میشویم، به طوری كه از بعضی ابیات به عنوان ضربالمثل میتوان استفاده كرد. شاعر دارای ظرافت كلام سعدی و جسارت زبانی مولوی است».
سعیدی با بیان اینكه امینی در اشعار خود فضاسازی میكند، اما تصویرسازی نمیكند، افزود: «او شاعری زبانآور است و بیشترین خلاقیت او در تصرفات جسورانه است. وسعت دایره واژگان شاعر، توانایی خلاقیت او را بالا برده است. ما به بالا رفتن ظرفیت زبانی مشترك میان ایران و افغانستان علاقهمند هستیم و امینی در این راه، قدم برداشته و كاری بسیار روان و طبیعی و پربار ارائه داده است».
مسئول انجمن ادبی كلمه در قم، به تسلط شاعر به زبان عراق امروزی و زبان دری خراسانی اشاره كرد و گفت: «شاعر، همزمان به دو گنجینه واژگان آشناست . او از طریق مطالعه به زبان عراق امروز آشنا شده و همچنین به واسطه آشنایی با زبان مادری خود یعنی زبان دری خراسانی، اطلاعات خوبی هم از آن زبان كسب كرده است. در این مجموعه، همنشینی واژگان و تركیبات خاص رایج در قلمرو گویش تهران را با معادلهایی كه در قلمرو كابل متداول است، مشاهده میكنیم. چنین شاعرانی این توانایی را دارند كه در زبان ما سبك جدیدی بیافرینند؛ زیرا بر زبان خراسانی و عراق امروز مسلط هستند. كتاب «زخم زیبایی» را برای خواندن هم میتوان به كابل و هم از آنجا به ایران آورد كه این یك پل ارتباطی محسوب میشود. ما در عصر ارتباطات، به زبانی مشترك نیاز داریم كه همه آن را متوجه شوند و در این راه به چنین افرادی احتیاج داریم».
سعیدی با بیان اینكه در اشعار امینی، اندیشه كمتر دیده میشود، گفت: «در این كتاب میتوان شخصیت شاعر را شناخت. برای نمونه، در این كتاب از دین، شغل و علاقهمندیهای خود حرف میزند، ولی در شعر او تحلیل و تفسیر دیده نمیشود؛ زیرا شاید خود را در این مقام نمیبیند».
در پایان این نشست، صادق دهقان در جمعبندی سخنان منتقدان، پیش کشیده شدن بحث زبانی را در این جلسه نقد، سودمند شمرد، ولی مجال را کافی ندانست و از مدیریت خانه ادبیات افغانستان درخواست کرد تا نشستی جداگانه را به بحث «شیوه کاربرد درست واژگان و اصطلاحات زبان فارسی افغانستانی و ایرانی در آثار شعری و داستانی شاعران و نویسندگان افغانستان» اختصاص دهد و از کارشناسان دو کشور برای حضور در این نشست دعوت کند. او در همین زمینه، به دیدگاه محمود دولتآبادی در استقبال از کاربرد واژه «نگره» برای دیدگاه و نظر در مطبوعات ایران یا زیبایی کاربرد واژگانی نظیر «پُرسان»، «شفاخانه» و «چرخکی» برای «احوالپرسی»، «بیمارستان» و «هلیکوپتر» اشاره کرد.
دهقان، زدن برچسب «پستمدرن» به شعرهای یک مجموعه را مستلزم تعریف «پستمدرن» و برشمردن ویژگیهای آن دانست و در مورد شناسنامهدار بودن یا نبودن یک اثر نیز ارجاع ساده شاعر به قوم خود در پاورقی یک شعر و نیز کاربرد چند واژه مذهبی را صرفا حسن ندانست. همچنین وی، ضعف مورد اشاره دو منتقد این کتاب را «اندیشه» این اثر دانست و اظهار امیدواری کرد در آثار بعدی امینی، شاهد برطرف شدن این ضعف اساسی باشیم.
گفتنی است در این نشست، به جز شاعران خانه ادبیات و مقیم تهران، تعدادی از شاعران مقیم قم و عضو انجمن ادبی کلمه نظیر روحالله روحانی و سید علیرضا جعفری حضور داشتند.