بازشناسی کارکردهای گونهگون «نوروز» در افغانستان
صادق دهقان
«نوروز»، آیین دیرپای باستانی است که مردمان فراوانی آن را در گسترهای پهناور از خاورزمین گرامی میدارند. درباره پیشینه و بخشهای گونهگون این آیین ملّی در سرزمین کنونی افغانستان و دیگر سرزمینهایی که نوروز را پاس میدارند، سخن بسیار گفته شده است و نیازی به بازگویی آنها نیست. در این میان، تفاوتی که برپایی آیین نوروز در افغانستان کنونی و دیگر کشورهای حوزه نوروز وجود دارد، این است که نوروز در افغانستان، کارکردهای اجتماعی متفاوتی یافته است. آشنایی بهتر با این کارکردها و اثرگذاری آنها، ما را برای بهرهبرداری درستتر از برگزاری این آیین اجتماعی یاری میکند.
نخستین تفاوت و کارکرد نوروز در افغانستان کنونی آن است که این آیین برخلاف دیگر کشورهای حوزه نوروز، به جز پیشینه باستانی، رنگ و بوی دینی و مذهبی فراگیر نیز یافته است. درست است که نوروز در برخی متون روایی نقل شده از اصحاب پیامبر اسلامی حلّیت پیدا کرده، ولی نگاه مردم افغانستان به نوروز در کنار جنبه باستانی آن که این آیین باستانی را با بر تختنشینی چهارمین جانشین حضرت محمد (ص) یعنی حضرت علی (ع) همزمان میپندارند، پسزمینهای از مدارا و همزیستی مسالمتآمیز را در زندگی پیروان مسلمان کشور فراهم آورده است. در این بافت تاریخی و اجتماعی و در پرتو این نگاه وحدتگرایانه دینی و ملی، اهل تسنن و تشیع که با نسبت جمعیتی متفاوتی در افغانستان زندگی میکنند، کنار هم گرد میآیند و آیینی مشترک را گرامی میدارند. از این کارکرد ارزشمند میتوان برای افزایش همگرایی میان مردمان کشور بهره برد و فرهنگ همزیستی مسالمتآمیز را بیش از پیش در ذهن مردم نهادینه کرد. به یقین، حضور پررنگ تصوف در جامعه افغانستان برای یاریرسانی به این هدف، نقش مهمی بازی میکند که در گفتاری دیگر باید به آن پرداخت.
به جز کارکرد وحدتگرایانه یادشده، کارکرد اجتماعگرایانه نوروز در افغانستان بسیار پررنگ است. آیین نوروز که در جوار زیارتگاه منسوب به حضرت علی (ع) در مزار شریف و زیارتگاه سخی در کابل به صورت رسمی و با حضور مقامهای کشوری و لشکری و دینی و مردم تجلیل میشود، نمادی از گردهمآیی بینظیری است که در دیگر کشورها به این صورت دیده نمیشود. درست است که گاهی در برخی کشورها مثل ایران نیز مردم هنگام تحویل سال نو در برخی زیارتگاههای مذهبی گرد میآیند، ولی کارکرد نوروزی این زیارتگاهها هرگز همچون بلخ و کابل، برجسته نیست. بسیار شایسته است تا از این ویژگی مهم نیز برای افزایش آگاهیهای جمعی در مقابله با بسیاری از ناهنجاریهای فرهنگی سود جست. تا وقتی تریبون و منبر بزرگ و اثرگذاری همچون نوروز برای اهل اندیشه و دانش و دین وجود دارد، چرا برای نهادینهسازی آموزههای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و بهداشتی از آن بهره نگیریم؟ بدیهی است اعضای فعال جامعه مدنی با برنامهریزی مناسب و بهرهگیری از داشتههای میتوانند از این ظرفیت بزرگ به درستی استفاده کنند.
تداوم آیین نوروزی تا چهل روز که از آن به نام «جشن گل سرخ» یاد میشود، تفاوت دیگری است که نوروز افغانستان با نوروز دیگر کشورها دارد. در دیگر کشورها، این آیین در بیشترین دوره زمانی، تا سیزده روز ادامه مییابد. با تبیین مناسب برخی رسمهای فراموش شده نوروزی در این دوره زمانی میتوان هم بر غنامندی نوروز افزود و از جاذبههای گردشگری این دوره زمانی در مکانهای منسوب به نوروز و دیگر مکانهای تاریخی و فرهنگی کشور استفاده کرد که همه در گستره مکانی نوروز قرار دارند. در این صورت، هم مردم میتوانند بهتر و بیشتر با سنتهای نوروزی آشنا شوند و هم بر همگرایی ملی و منطقهای افزوده میشود.
نوروز 1393 خورشیدی